נאָך פּרטים

דער װערטער־סדר אין צונױפֿגעזעצטע זאַצן

אין 5.3 נאָך פּרטים האָבן מיר באַמערקט אַז אַ צונױפֿגעזעצטער זאַץ באַשטײט פֿון כאָטש צװײ זאַצן, אָפֿט צוזאַמענגעבונדן מיט אַ קאָניונקציע צי קאָניונקציעס. דאָרט האָבן מיר דערמאָנט אָבער נישט דערקלערט דעם װערטער־סדר װען דער צונױפֿגעזעצטער זאַץ הײבט זיך אָן מיט דער קאָניונקציע. פֿאַרגלײַכט למשל:

װען דער צונױפֿגעזעצטער זאַץ הײבט זיך אָן מיט דער קאָניונקציע װען, בײַט זיך דער סדר פֿון װערב און סוביעקט אינעם צװײטן פֿון די צװײ פֿאַרבונדענע זאַצן: קען נעמי (אַנשטאָט נעמי קען). אַזאַ װערטער־סדר קומט פֿאָר אין צונױפֿגעזעצטע זאַצן װאָס הײבן זיך אָן מיט געװיסע קאָניונקציעס. מע קען דאָס פֿאַרשטײן אַזױ:

בײַזאַץ און הױפּטזאַץ

מע רופֿט דעם טײל פֿון זאַץ מיט דער קאָניונקציע דעם בײַזאַץ; דעם אַנדערן טײל רופֿט מען דעם הױפּטזאַץ:

[הױפּטזאַץ:] קען נעמי נישט שפּילן אין קױשבאָל.

די באַצײכענונג איז אױך גילטיק װען די קאָניונקציע איז אין מיטן זאַץ:

[בײַזאַץ:] װען זי האָט אַ סך הײמאַרבעט.

װערטער־סדר אין אַ צונױפֿגעזעצטן זאַץ מיט אַ בײַזאַץ און אַ הױפּטזאַץ

װי מיר האָבן געזען אין 5.3 נאָך פּרטים, איז די קאָניונקציע נישט קײן זאַצאײנס און יעדער פֿון די זאַצן װאָס זי פֿאַרבינדט האָט זיך זײַן אײגענעם װערטער־סדר. לױט דער סכעמע װאָס מיר האָבן באַשריבן אין 5.3 נאָך פּרטים איז דער װערטער־סדר פֿון אונדזער משל־זאַץ אַזאַ:

װען דער בײַזאַץ קומט פֿאַרן הױפּטזאַץ װערט דער גאַנצער בײַזאַץ פֿאַררעכנט פֿאַרן ערשטן זאַצאײנס אינעם הױפּטזאַץ, און דער װערב (פֿונעם הױפּטזאַץ) קומט גלײַך נאָכן בײַזאַץ, אױפֿן צװײטן אָרט פֿונעם הױפּטזאַץ:

קאָניונקציעס װאָס פֿירן אַרײַן אַ בײַזאַץ

מיר קענען שױן עטלעכע קאָניונקציעס װאָס פֿירן אַרײַן אַ בײַזאַץ:

װען אַ זאַץ הײבט זיך אָן מיט אָט די קאָניונקציעס, האָט ער דעם סדר פֿון „אַ בײַזאַץ פּלוס אַ הױפּטזאַץ". אָט זײַנען עטלעכע בײַשפּילן פֿון ייִדישפּאָפּ־לעקציעס:

באַמערקט:

• דאָס װאָרט בשעת װאָס מיר האָבן געלערנט װי אַ פּרעפּאָזיציע אין לעקציע 5.5 קען אױך שפּילן די ראָלע פֿון אַ קאָניונקציע:
  • [פּרעפּאָזיציע] בשעתן יום־טובֿ זײַנען מיר געזעסן אין דער סוכּה.
  • [קאָניונקציע] בשעת מיר זײַנען געזעסן אין דער סוכּה, האָבן מיר געגעסן, געזונגען און געלערנט.

קאָניונקציעס װאָס פֿאַרבינדן צװײ הױפּטזאַצן

די קאָניונקציעס און, אָבער, אָדער פֿירן נישט אַרײַן קײן בײַזאַץ, קען מען זאָגן אַז זײ פֿאַרבינדן צװײ הױפּטזאַצן. אױב זײ שטײען אין אָנהײב זאַץ איז געװײנטלעך דאָ אַ פֿאַרבינדונג מיט עפּעס פֿון פֿריִער. למשל:

פֿלעג: אַמאָליקע איבערגעחזרטע טוּונגען

• דעם העלפֿװערב פֿלעג קאָניוגירט מען מיט די זעלבע ענדונגען װי אַ װערב אין דער איצטיקער צײַט.
• אין דער דריטער פּערזאָן אײנצאָל טרעפֿט מען סײַ ער/זי/עס פֿלעגט, סײַ ער/זי/עס פֿלעג.
• פֿלעג קומט מיטן אינפֿיניטיװ.

• מיט פֿלעג גיט מען איבער אַז אַ טוּונג אין אַ שױן דערװײַטערטער פֿאַרגאַנגענהײט איז נישט געװען קײן אײנמאָליקע, נאָר האָט זיך איבערגעחזרט אַן אומבאַשטימטע צאָל מאָל.

דער פּאָסעסיװ

דער פּאָסעסיװ גיט איבער צו װעמען עפּעס געהערט.

פּערזאָן־נעמען

צו אַ פּערזאָן־נאָמען גיט מען צו די בײַ פּאָסעסיװ־ענדונג –⁠ס.

אױב דער נאָמען ענדיקט זיך אױף –⁠ז, –⁠זש, –⁠ס, –⁠שׂ, –⁠ת, –⁠ש, –⁠ץ, –⁠טש, –⁠דזש, –⁠דז גיט מען צו די ענדונג –⁠עס, למשל:

אױב דער נאָמען ענדיקט זיך אױף –⁠ס און דער טראָפּ איז אױפֿן לעצטן טראַף, װײַזט מען אָן שריפֿטלעך אױפֿן פּאָסעסיװ מיט אַן אַפּאָסטראָף:

באַלעבטע סובסטאַנטיװן

די פּאָסעסיװ־ענדונג –⁠ס קען מען אױך ניצן מיט אַ סובסטאַנטיװ, נישט קײן פּערזאָן־נאָמען, װאָס באַציט זיך צו אַ לעבעדיק באַשעפֿעניש (אַ מענטש צי אַ חיה). אַרטיקלען און אַדיעקטיװן װאָס ציִען זיך צום סובסטאַנטיװ האָבן די פֿאָרמע פֿון דאַטיװ.

אַ מאָל צוליב סטיליסטישע סיבות דריקט מען אויס אַזאַ פּאָסעסיװע באַציִונג מיט דער פּרעפּאָזיציע פֿון; באַמערקט אַז אַרטיקלען און אַדיעקטיװ־ענדונגען זײַנען די זעלבע אינעם פּאָסעסיװ און אין דער קאָנסטרוקציע מיט פֿון. למשל:

װי מע זעט אין די בײַשפּילן דאָ אױבן, קומט דער פּאָסעסיװ אױפֿן אָרט פֿונעם געװיסיקן אַרטיקל װאָס ציט זיך צו דער „פֿאַרמאָגטער“ זאַך; אַזױ איז נישט דער פֿאַל אין דער קאָנסטרוקציע מיט פֿון. למשל:

די פֿאָרמע פֿון פּאָסעסיװ בײַט זיך נישט מיטן מין, צאָל צי בײגפֿאַל פֿונעם סובסטאַנטיװ װאָס נאָך אים. דאָס הײסט למשל אַז דער פּאָסעסיװ דעם ברודערס ניצט מען מיט סובסטאַנטיװן פֿון אַלע מינים:

מיט אײנצאָל און מערצאָל:

און מיט סובסטאַנטיװן אין אַלע בײגפֿאַלן:

טאַטנס, זײדנס, מאַמעס, באָבעס

מיר האָבן שױן געלערנט װען מע גיט צו אַ –⁠ן צו די סובסטאַנטיװן טאַטע, זײדע, מאַמע, באָבע (זען 5.2 נאָך פּרטים). דער –⁠ן געפֿינט זיך אין די פּאָסעסיװ־פֿאָרמעס פֿון טאַטע און זײדע, אָבער נישט אין די פֿון מאַמע און באָבע:

װער – װעמענס

בײַם פֿרעגװאָרט װער בױט מען די פּאָסעסיװ־פֿאָרמע לױט דער אָביעקט־פֿאָרמע װעמען:

װען מע ניצט נישט דעם פּאָסעסיװ

מיט אומבאַלעבטע אָדער אַבסטראַקטע סובסטאַנטיװן ניצט מען זעלטן די פּאָסעסיװ־ענדונג –⁠ס. גיכער ניצט מען די קאָנסטרוקציע מיט פֿון, למשל:

מיט סובסטאַנטיװן אין מערצאָל קומט מערסטנס די קאָנסטרוקציע מיט פֿון, כאָטש מיט באַלעבטע סובסטאַנטיװן טרעפֿט מען אױך די פּאָסעסיװ־ענדונג –⁠ס:

אַ מער פּרטימדיקע באַשרײַבונג פֿון דער טעמע „פּאָסעסיװ“ געפֿינט זיך אין שבֿע צוקערס לערנביכל ייִדיש, אַן אַרײַנפֿיר: לשון, ליטעראַטור און קולטור, באַנד 2, זז' 201–204.

דער ריכטונג־קאָנװערב צו מיט דער פּרעפּאָזיציע צו

דער ריכטונג־קאָנװערב צו װײַזט אָן אױף אַ באַװעגונג אין דער ריכטונג פֿון אַ געװיסן ציל. מיט דער פּרעפּאָזיציע צו װײַזט מען אָן אױפֿן ציל אַלײן: אין די משל־זאַצן דאָ אױבן „צו מיר“, „צו דער טיר“.

פּרטימדיקערע דערקלערונגען װעגן דעם קאָנװערב צו און דער פּרעפּאָזיציע צו קען מען לײענען אין 6.2 נאָך פּרטים.

אַן אַנדער

װי מיר האָבן שױן געלערנט, האָט אַן אַדיעקטיװ די נולענדונג װען ער קומט נאָכן אומגעװיסיקן אַרטיקל אַ און פֿאַר אַ נײטראַלן סובסטאַנטיװ, למשל גוט אין אַ גוט בוך (זען 5.5 נאָך פּרטים). דער אַדיעקטיװ אַנדער, װען ער קומט מיטן אומגעװיסיקן אַרטיקל בײַ אַ סובסטאַנטיװ אין אײנצאָל, האָט זײער אָפֿט די נולענדונג – אומאָפּהענגיק פֿון מין צי בײגפֿאַל. מע קען באַטראַכטן די װערטערפּאָרן אַן אַנדער און קײן אַנדער װי אינװאַריאַנטן. אָט למשל:

מיטן געװיסיקן אַרטיקל און אין מערצאָל קומט אַנדער מיט די געװײנטלעכע ענדונגען:

דער אױסרוף װאָס פֿאַר אַ…

װען נעמי װיל קאָמענטירן װי שטאַרק עס געפֿעלט איר דער עלטער־באָבעס שמײכל באַניצט זי זיך מיט אַן אױסרוף װאָס הײבט זיך אָן מיט די װערטער װאָס פֿאַר אַ:

אָט זײַנען נאָך עטלעכע בײַשפּילן װוּ װאָס פֿאַר אַ הײבט אַרױס אַ סובסטאַנטיװ־פֿראַזע אין אַן אױסרוף. באַמערקט אַז דער בײגפֿאַל פֿון אַ סובסטאַנטיװ נאָך דער אױסרוף־פֿראַזע װאָס פֿאַר אַ װערט נישט באַשטימט פֿון דער פּרעפּאָזיציע פֿאַר, נאָר פֿון דער ראָלע װאָס דער סובסטאַנטיװ שפּילט אין זאַץ.

באַמערקט אַז מיט אַ סובסטאַנטיװ אין מערצאָל קען (אָבער מוז נישט!) אַרױספֿאַלן דער אַ:

דער װערטער־סדר מיט דער אינטאָנאַציע מאַכן קלאָר אַז דאָ האָט מען צו טאָן מיט אַן אױסרוף און נישט מיט קײן פֿראַגע. דער װערטער־סדר איז דער זעלבער װי אין אַן אומדירעקטער פֿראַגע: דאָס הײסט אַז עס װערן נישט גערעכנט װי קײן זאַצאײנס דאָס פֿרעגװאָרט און די װערטער װאָס זײַנען מיט אים פֿאַרבונדן. די אינטאָנאַציע שײדט אָבער אונטער צװישן אַן אומדירעקטער פֿראַגע און אַן אױסרוף.

װעגן דעם װערטער־סדר אין אומדירעקטע פֿראַגעס האָבן מיר געשריבן אין 5.3 נאָך פּרטים. דאָ באַניצן מיר זיך מיט דער זעלבער סכעמע צו װײַזן װי דער װערטער־סדר פֿון אַן אױסרוף פֿאַרגלײַכט זיך מיט דעם פֿון אַ דירעקטער און פֿון אַן אומדירעקטער פֿראַגע. מע קען הערן די אינטאָנאַציע פֿון די װײַטערדיקע בײַשפּילן דאָ:

דער דאָזיקער װערטער־סדר געפֿינט זיך אין פֿאַרשײדענע אױסרופֿן, נישט נאָר מיט „װאָס פֿאַר אַ“. אָט איז למשל אַן אױסרוף ענלעך צו דעם װאָס נעמי זאָגט אינעם פֿילם פֿון דער איצטיקער לעקציע װעגן אַ בילד פֿון זײדן:

אַזױ

דאָס װערטעלע אַזױ באַװײַזט זיך עטלעכע מאָל אין דער לעקציע, איז איצט אַ גוטער מאָמענט צו געבן אַן איבערבליק איבער די פֿאַרשײדענע אופֿנים אױף װעלכע דאָס װאָרט װערט באַניצט און איז באַניצט געװאָרן אין די ייִדישפּאָפּ־פֿילמען.

אַדװערב: אַזױ – „אױף דעם אופֿן“

אױסרוף: „אָט אַזױ!“ – „גוט געטאָן!“ / „אַזױ איז גוט!“

פֿאַרגלײַך

אַזױ קען אָנװײַזן אױף אַ פֿאַרגלײַך (אַ דערזאָגטן צי נישט־דערזאָגטן), למשל:

מע פֿירט אײַן דעם צװײטן טײל פֿון אַ פֿאַרגלײַך מיטן װאָרט װי. למשל:

פֿאַרשטאַרקװאָרט

אַזױ איז אױך אַ פֿאַרשטאַרקװאָרט, ענלעך צו זײער, אָבער װאָס גיט צו מער עמפֿאַטישקײט און אָפֿט אַ געפֿיל פֿון באַװוּנדערונג אָדער חידוש. אָט זײַנען עטלעכע בײַשפּילן װוּ אַזױ פֿאַרשטאַרקט אַן אַדיעקטיװ צי אַן אַדװערב:

דאָס פֿאַרשטאַרקװאָרט אַזױ טרעפֿט זיך אױך מיט װערבן, מיטן באַטײַט „זײער שטאַרק“. למשל:

נאָכן פֿאַרשטאַרקװאָרט אַזױ קען מען אָנװײַזן אױף אַ רעזולטאַט אָדער קאָנסעקװענץ מיטן װאָרט אַז, למשל:

• פֿון דער איצטיקער לעקציע:
  • די בילדער זײַנען אַזױ אינטערעסאַנט אַז איך קוק אױף זײ נאָך הײַנט.

• אַ בײַשפּיל מיט אַן אַדװערב:
  • פּינטל שפּרינגט אַזױ הױך אַז ער כאַפּט די פּילקע.
• אַ בײַשפּיל מיט אַ װערב:
  • איך װיל אַזױ שפּילן אין קױשבאָל אַז איך גײ אַרױס אין רעגן.

לאָמיר נישט פֿאַרגעסן די פֿראַזע זײַ אַזױ גוט / זײַט אַזױ גוט װאָס באַגלײט אַ העפֿלעכע בקשה.

עליו־השלום / עליה־השלום

אינעם פֿילם פון דער איצטיקער לעקציע זאָגט נעמי װעגן זײדע־באָבע פֿון טאַטנס צד:

אין בײדע פֿאַלן ניצט זי אַן אויסדרוק װאָס אָנערקענט אַז דער דערמאָנטער מענטש איז מער נישט צװישן די לעבעדיקע:

עס זײַנען דאָ נאָך אַ היפּש ביסל ענלעכע אויסדרוקן, למשל:

אַזעלכע אויסדרוקן ניצט מען זײער אָפֿט אין ייִדיש, ובפֿרט אַז עס רעדט זיך װעגן אַ מענטש װאָס איז דעם רעדער געװען נאָענעט צום האַרצן.